Biyolojik çeşitliliğimiz ve gen kaynaklarımız çok çeşitli nedenlerle yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Ülkemizin sahip olduğu biyolojik çeşitlilik ve bitki genetik kaynaklarını, doğal yaşam alanları yanında en önemli koruma yöntemlerinden biri tohum gen bankalarıdır.
Tohum gen bankalarının amacı ve çalışma prensipleri nelerdir?
Tohum gen bankaları tohumların uygun koşullarda uzun süre muhafaza edildiği yerlerdir. Günümüzde tarımsal üretimi arttırmak, yeni çeşitler geliştirmek üzere gen havuzlarını genişletmek, kaybolma tehlikesi altındaki türleri korumak amacıyla genetik kaynakların toplanması, muhafazası ve kullanımı giderek önemi artan konulardır. Türkiye de genetik kaynaklar açısından zengin ülkelerden biri olarak, bu genetik çeşitliliği korumak ve kullanımını sağlamak üzere tüm dünyayla birlikte bir dizi önlem almaktadır. Genetik kaynakların korunması, canlının doğal yaşam alanında korunması (in situ) ve doğal yaşam alanı dışında (ex situ) olmak üzere birbirini tamamlayan iki yaklaşım bulunmaktadır. Milli parklar, tabiatı koruma alanları gibi doğal yaşam alanlarında korumanın yanı sıra, doğal yaşam alanları dışında genetik kaynakların en önemli koruma yöntemlerinden biri tohum gen bankalarıdır.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ TARIMSAL ÜRETİMİ ETKİLİYOR
Ülkemizde Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne bağlı iki adet tohum gen bankası bulunmaktadır. Bunlar: Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde yer alan Ulusal Tohum Gen Bankası ve Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü bünyesinde bulunan Türkiye Tohum Gen Bankası’dır. Her iki gen bankasında 100 binin üzerinde tohum örneği bulunmakta ve iki gen bankası aynı zamanda birbirinin yedekleme materyalini de muhafaza etmektedir.
İklim değişikliği, bitkisel ve hayvansal üretimi etkilemekte, ayrıca artan dünya nüfusunu beslemek ve gıda güvenliğini sağlamak amacıyla yeni iklim koşullarına, hastalık ve zararlılara dayanıklı çeşitler geliştirmemiz gerekmekte bunun da temelinde genetik kaynaklarımız yer almaktadır. Özellikle kültür bitkilerinin yabani akrabalarında bu koşullara dayanıklı bireyler bulunmakta. Bu genetik kaynakların toplanması, muhafaza altına alınması, ıslah çalışmalarında bu materyalin ebeveyn olarak kullanılması çok önemli, tüm bunlar gen bankaları vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir.
Tohum gen bankaları, genetik kaynak niteliğindeki bitki materyalinin doğadan, çiftçilerden ya da araştırma projelerinden temin edilerek, genetik çeşitliliğin korunması amacıyla muhafaza altına alındığı, uluslararası kabul görmüş standartlarda özel saklama koşullarına sahip merkezlerdir. Bu tohumlar gerektiğinde araştırmacıların hizmetine sunmak üzere, ilgili pasaport bilgileriyle birlikte muhafaza edilir.
Türkiye Tohum Gen Bankası, 1988 yılından bu yana yedekleme faaliyetlerini ve araştırma çalışmalarını sürdürmekle birlikte bugünkü adıyla, modern binası ve teknolojik altyapısıyla 2010 yılında hizmete açılmıştır. 250 bin tohum saklama kapasitesi ile alanında dünya ölçeğinde önemli bir konuma sahiptir. Şu anda 60 binin üzerinde tohum örneği bulunmaktadır. Ziraat mühendisi, biyolog, bilgisayar mühendisi, tekniker, laborant ve teknisyenlerden oluşan bir ekiple çalışan merkez; iki adet orta, iki adet uzun, iki adet kısa dönem olmak üzere soğuk odalar, moleküler biyoloji ve tohum fizyolojisi olmak üzere iki laboratuvar, kurutma ve paketleme üniterleri, iklim odaları ve kurutulan bitki örneklerinin ileride yapılacak çalışmalara referans olması için 60 bin örnek kapasiteli bir herbaryuma sahiptir. Türkiye Tohum Gen Bankasında yapılan tüm bilimsel çalışmalar (çimlenme, kurutma, muhafaza vb.) Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve Uluslararası Tohum Test Birliği (ISTA) standartlarına uygun olarak yürütülmektedir.
Sürdürülebilir bir tarım için tohum gen bankasının başlıca faydaları nelerdir?
Gen bankaları, bitkisel biyoçeşitliliğimizi korumanın yanı sıra tarımı yapılan türlere ait genetik kaynaklarımızın ıslah programlarında kullanıma hazır olmasında büyük rol oynar. Tarımın başlangıcından itibaren genetik kaynaklar çiftçi elinde geleneksel yöntemlerle saklanırken günümüzde gen bankalarında sistematik bir biçimde muhafaza edilir hale gelmiştir. Türkiye Tohum Gen Bankası bu amaçla ıslah programlarına ve akademik çalışmalara materyal temini yapmakta, ülkemizde ve dünyada bu konuda yapılan çalışmaları takip etmekte ve uygulamaktadır.
Günümüzde ıslah materyali sürekli seçilim nedeniyle daralan bir gen havuzuna sahipken yerel çeşitlerde genetik çeşitlilik yüksektir. Bu genetik çeşitliliğin gerekli tanımlamalar yapıldıktan sonra ıslah çalışmalarına aktarılması ile kuraklık/tuz stresi/hastalık etmenleri ya da zararlılara dayanıklı veya kalite özellikleri bakımından üstün çeşitler geliştirilmesine katkı sağlanacaktır. Ayrıca tıp, eczacılık, moleküler biyoloji, endüstri vb. alanlara materyal sağlanarak bitki çeşitliliğinin sürdürülebilir kullanımına katkı sağlanmaktadır.
